नेपाली सेनाले प्रकृति संरक्षणका क्रममा विभिन्न समयमा वन्यजन्तुको आक्रमणसहित भिन्न–भिन्न विपद्का घटनामा आफ्नो अत्यधिक जनशक्तिको क्षति व्यहोर्नुपरेको छ । नेपाली सेनाद्वारा मङ्गलबार आयोजित पत्रकार सम्मेलनमा राष्ट्रिय निकुञ्ज, वन्यजन्तु संरक्षण र शिकार आरक्षणमा खटिने क्रममा स्थापनाकालदेखि हालसम्म विभिन्न घटनामा परी ११४ जना सकल दर्जाले ज्यान गुमाएको तथ्याङ्क प्रस्तुत गरियो ।
मुलुकका चितवन, बर्दिया, खप्तड, पर्सा, रारा, लाङटाङ, शिवपुरी, सगरमाथा, बाँके, मकालुवरुण, शक्लाफाँटा र शे–फोक्सुण्डोसहित १२ निकुञ्ज, कोसीटप्पु वन्यजन्तु आरक्षण, ढोरपाटन शिकार आरक्षण तथा अन्नपूर्ण, कञ्चनजङ्गा, कृष्णसार, मनास्लु, अपिनाम्पा र गौरीशङ्कर संरक्षणमा सेना तैनाथ छ । ती क्षेत्रमा सेनाले हात्ती, डुङ्गा, पैदल, साइकल, मोटरसाइकल र सवारीसाधनबाट अहोरात्र गस्ती गर्दै आएको छ । देशका ३३ जिल्लामा फैलिएका १४ संरक्षित क्षेत्र, राष्ट्रिय निकुञ्ज, वन्यजन्तु आरक्षण र शिकार आरक्षणमा हाल सेनाको आठ गण, सात गुल्म एक शिक्षालय समेतबाट गरी आठ हजार १९ जनशक्ति प्राकृतिक संरक्षणमा तैनाथ छन् ।
कतिपय नागरिक सघंठन तथा प्राज्ञिक बहसहरुले रास्टृय निकुन्ज तथा संरक्षित क्षेत्रहरुमा अत्याधिक सेना प्रयोग भएको भनेर बेला-बेलामा आलोचना समेत गर्ने गरेका छन । तर नेपाली सेनाले भने यो एक महत्वपुर्ण जिम्मेवारी रहेको बताउँदै उपलव्धीको रुपमा नै सार्वजनिक गर्ने गरेको छ । गत वर्ष नेपाली सेनाले प्रकृति संरक्षणमा आठ हजार बढी सैनिक परिचालित भएको जनाउदै विभिन्न उपलब्धीहरु सार्वजनिक गरेको थियो ।
राष्ट्रिय निकुञ्जमा सेनाका हजारौँ गस्ती
७ चैत्र २०७७: राष्ट्रिय सुरक्षा र सडक पूर्वाधार निर्माणसहित बहुआयामिक भूमिकामा रहेको नेपाली सेनाले प्रकृति र दुर्लभ वन्यजन्तु संरक्षणमा समेत महत्वपूर्ण योगदान दिँदै आएको छ । प्रकृति संरक्षण र वन्यजन्तु चोरी शिकारी नियन्त्रणमा सेनाले गरिरहेको असरदार सुरक्षा व्यवस्थापनले यस क्षेत्रमा नेपालले प्रयोग गरेको विधि र नमूना विश्वका लागि उदाहरणीय बनेको छ । राष्ट्रिय निकुञ्ज र वन्यजन्तु आरक्षमा हुने चोरी निकासी रोकथाम नियन्त्रणका लागि तैनाथ सेनाले नियमित गस्ती, एम्बुस र चेकप्वाइन्ट खडा गरी प्रकृति संरक्षणमा गौरव गर्न लायक काम गरिरहेको सेनाका प्रवक्ता सन्तोषबल्लभ पौडेलले बताउनुभयो ।
मुलुकको प्रमुख सुरक्षा अङ्ग सेनाले २०३४ सालदेखि प्रकृति संरक्षण र दुर्लभ वन्यजन्तु चोरी शिकारी नियन्त्रणका लागि निकुञ्ज तथा आरक्षमा परिचालित हुँदैआएको छ ।
प्रकृति संरक्षणमा आठ हजार बढी सैनिक परिचालित
सेनाका आठ गण र सात गुल्मका आठ हजारभन्दा बढी जनशक्ति प्रकृति संरक्षण र वन्यजन्तु सुरक्षामा अहोरात्र खटिरहेकोे उहाँले जानकारी दिनुभयो । चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा खड्गदल गण, पर्सा राष्ट्रिय निकुञ्जमा सिद्धिबक्स, शिवपुरी–नागार्जुन राष्ट्रिय निकुञ्जमा दि फेमश महिन्द्र दल र शम्शेर दल, बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जमा देवीदत्त, बाँके राष्ट्रिय निकुञ्जमा अर्जुनबाण, लाङटाङ राष्ट्रिय निकुञ्जमा विष्णु दल, शुक्ला फाँटा राष्ट्रिय निकुञ्जमा देवी दल गण र शे–फोक्सुण्डो राष्ट्रिय निकुञ्जमा रामवाण गुल्म तैनाथ छ । मुलुकमा १२ राष्ट्रिय निकुञ्ज, एक शिकार आरक्ष, एक वन्यजन्तु आरक्ष र छ संरक्षित क्षेत्र छन् । प्रकृतिक सरक्षण र दुर्लभ वन्यजन्तुको चोरी शिकारी नियन्त्रणका लागि सेनाका १८८ पोष्टबाट खटिने सुरक्षा टोलीले दैनिकजसो हजारौँको सङ्ख्यामा गस्तीे गर्ने, गौडा छेक्ने र घेराबन्दीको कारवाही सञ्चालन हुँदैआएको सेनाको राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु आरक्ष निर्देशनालयले जनाएको छ ।
सेनाले निकुञ्ज क्षेत्रमा गरेको गस्ती र कारवाहीका क्रममा वन्यजन्तु चोरी शिकारीमा संलग्न भएको अभियोगमा फागुन महिनामा मात्रै विभिन्न निकुञ्जबाट ६७८ लाई नियन्त्रणमा लिएको थियो । सो अवधिमा विभिन्न निकुञ्ज तथा आरक्षबाट पाँच थान हतियार, ९४ थान जाल–पासो, जेसिबीलगायत ६५ स्थान सवारी साधन, ८९ भारी दाउरा, २४ थान बञ्चरो, ६१ वटा नाम्लो, २० थान हसिया, एक थान ड्रोन, ९० पशुचौपाया, ११ थान आरा, सावेल १०८, शिशाका गोली र केही बारुद्ध, रुख काट्ने चेन र बसिलालगायत बरामद गरिएको निर्देशनालयले जनाएको छ । खप्तड राष्ट्रिय निकुञ्जमा सिह शार्दूल गुल्म, मकालु बरुण राष्ट्रिय निकुञ्जमा नयाँ रणभिम गुल्म, कोशी टप्पु आरक्षमा दुर्गादल गुल्म, ढोरपाटन शिकार आरक्षमा शत्रुमर्दन गुल्म, सगरमाथा राष्ट्रिय निकुञ्जमा रणशुर गुल्म र रारा राष्ट्रिय निकुञ्जमा श्रीबक्स गुल्म वनस्पती संरक्षण र दुर्लभ वन्यजन्तु चोरी शिकारी नियन्त्रणमा क्रियाशील छ ।
मध्यवर्ती क्षेत्रमा हुने जङ्गली जनावरको आक्रमण, गरिबी र वन्यजन्तु चोरी शिकार र ओसारपसारमा संलग्न राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय गिरोहका कारण प्रकृति संरक्षण र वन्यजन्तु चोरी शिकारी नियन्त्रणमा भने अझै चुनौती कायम रहेको बताइएको छ । पछिल्ला वर्षमा दुर्लभ जङ्गली जनावरको शिकारका घटनामा रोकथाममा उल्लेख्य सुधार आएको छ ।
प्रकृति संरक्षणमा उल्लेख्य योगदान पु¥याएबापत सेनाका कयौँ सकल दर्जा प्रकृति संरक्षण पदकबाट विभूषित पनि भइसकेका छन् । विश्व वन्यजन्तु कोष, राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु विभागले समेत सेनाको प्रकृतिक संरक्षण कार्यमा सहयोग पु¥याउँदै आएको छ । प्रकृति र दुर्लभ वन्यजन्तु संरक्षणको महत्व उजागर गर्न सेनाले विसं २०७२ मा प्रकृति संरक्षण शिक्षालयसमेत स्थापना गरेको छ ।
विभिन्न भौगोलिक धरातल र हावापानीका कारण मुलुकका प्रत्येक राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा आरक्षको आ–आफ्नै विशेषता र महत्व छ । नेपालका राष्ट्रिय निकुञ्ज एवं आरक्ष वन्यजन्तुका लागि मात्र होइन वनस्पति, चराचुरुङ्गी, पर्यटन पदमार्ग, हिमाल र तालतलैयाका लागिसमेत विश्व विख्यात छन् । एक सिङ्घे गैँडा, पाटेबाघ, हात्ती, चितुवा, अर्ना, बाह्रसिङ्गा, कस्तुरी, न्याउर, डाँफे–मुनाल, काँडेभ्याकुर, गोही, लाँलीगुरास, रारा र शे–फोक्सुण्डो ताल हाम्रा राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा आरक्षका अमूल्य निधि हुन् ।
फागुनमा २४ हजार ८६१ पटक गस्ती
वन्यजन्तु चोरी शिकारी नियन्त्रणका लागि तैनाथ गण र गुल्मले फागुनमा मात्रै पनि २४ हजार ८६१ पटक गस्ती, चार हजार ७५९ पटक राति गस्ती, चार हजार ४९० एम्बुसअर्थात् चोरी शिकारीलाई गौडा छेक्ने काम गरेको थियो । सेनाले चोरी शिकारी नियन्त्रणका लागि २०४ पटक चेकप्वाइन्ट खडा गरेको र १६३ घेरा हालेर कारवाही चलाएको जानकारी दिइएको छ । उक्त कार्यलाई थप प्रभावकारी तुल्याउन सेनाले महाहन्ट अभियानसमेत बेला बखत चलाउँदैआएको छ । नियमित तथा अनवरत सञ्चालित सैनिक कारवाही र संरक्षण सहयोगमा दुर्लभ वन्यजन्तुको सङ्ख्या उल्लेखनीय वृद्धि भएको छ । प्रकृतिक संरक्षणमा नेपालले अहिले प्रयोग गरेको विधि र नमूना विश्वका लागि उदाहरणीय बनेको छ । राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु विभागका महानिर्देशक दीपक खनाल भन्नुहुन्छ, जल, जङ्गल र जमिनसहित भौगोलिक र प्राकृतिक विविधताले भरिपूर्ण नेपाल आफैँमा सुन्दर छ । सरकारी प्रयास, समुदायको सहभागिता र अन्तर्राष्ट्रिय साथ र सहयोग नै प्रकृति संरक्षणमा हामीले हासिल गरेको प्रमुख उपलब्धि हो । नेपालको सामाजिक बनोट, सस्कृति र परम्पराले पनि वन्यजन्तु र प्रकृति सरक्षणका लागि प्रेरित गरिरहेको बताउँदै उहाँले भन्नुभयो, “हाम्रा सम्पत्ति भनेकै प्राकृतिक स्रोतसाधन हुन् । यसको संरक्षण गर्न बलियो नीति, नियम र राज्यको उच्च चासो छ र वन्यजन्तु चोरी शिकार नियन्त्रण र प्रकृति संरक्षणमा ठूलो सफलता हासिल गर्न सम्भव भएको हो ।
सफा हिमाल र प्लाष्टिकमुक्त अभियान…
वातावरणमा सन्तुलन कायम गर्ने तथा प्रकृति सम्पदाको संरक्षण गर्ने सिलसिलामा सेनाका सबै ब्यारेकलाई प्लाष्टिकमुक्त बनाउने घोषणाले मूर्तरुप लिएको छ । दुई वर्षअघि जङगी अड्डाबाट शुरु भएको उक्त अभियान हाल सबै युनिटमा सफल कार्यान्वयन भएको जानकारी दिइएको छ । जलवायु परिवर्तनबाट प्रकृति र मानवलाई पर्ने जाने असरलाई ध्यानमा राखेर सेनाले प्रकृति संरक्षण गर्ने क्रममा सेनाले सफा हिमाल अभियान नै सञ्चालन गरेको छ । उक्त अभियानअन्तर्गत सेनाले सगरमाथा क्षेत्रबाट एक बर्षअघि ११ हजार किलो नसड्ने र पुन प्रयोग गर्न मिल्ने १० हजार किलो फोहर सङ्कलन गरी काठमाडौँ ल्याएको थियो । सो क्रममा चारवटा शव सगरमाथा आधार क्षेत्रबाट सङ्कलन गरिएको थियो । बहुआयामिक भूमिकामा रहेको सेनाले सरकारले अघि सारेको एक नेपाली एक बिरुवा अभियानलाई नतिजामुखी तुल्याउन सहयोग पु¥याउँदै आएको छ । सेनाले उक्त कार्यक्रमसँग जोडेर एक सिपाही एक फलफूल अभियान नै चलाएको छ । राष्ट्रपति चुरे तराई मधेश कार्यक्रमअन्तर्गत १० लाख बिरुवासमेत सेनाले रोपी सकेको छ । राष्ट्रिय सुरक्षा नीतिअनुसार, वन–जङ्गल, प्राकृतिक स्रोत, वातावरण, पर्यावरण, जैविक विविधता संरक्षण, सम्वद्र्धन, विस्तार र सुरक्षा गरी जलवायु परिवर्तनबाट उत्पन्न असरलाई न्यूनीकरणमा समेत सेनाको भूमिका अग्रणी छ ।
पछिल्ला वर्षमा सेनाले बिरुवा उत्पादन, वृक्षाोपण, दक्ष जनशक्ति विकास र रोपिएका बिरुवाको अभिलेखीकरणसमेत गर्दै आएको छ । यसैसँग जोडेर सेनाले अघि बढाएको गो–ग्रीन कार्यक्रम पछिल्लो समय निकै लोकप्रिय बनिरहेको छ । प्रकृति संरक्षण, दुर्लभ वन्यजन्तुको सुरक्षा र वातावरण सन्तुलन गर्ने कार्यमा सेनाको परिणाममुखी सहभागिताले स्वच्छ, सफा र समृद्ध हरित नेपाल निर्माणमा योगदान पुग्ने विश्वास गरिएको छ ।
प्रथम पटक प्रकाशित : ७ चैत्र २०७७
परिमार्जित संस्करण: १० फाल्गुन २०७८
